આકૃતિ જુઓ. એ ક નરમ સમક્ષિતિજ સપાટી પર લાકડાનો $2 \,kg$ દળનો એક બ્લૉક સ્થિર રહેલો છે. જ્યારે $25\; kg$ દળના લોખંડના એક નળાકારને આ બ્લૉક પર મૂકવામાં આવે છે ત્યારે તળિયું સતત નમતું જાય છે અને બ્લૉક અને નળાકાર બંને એક સાથે $0.1\; m /s^2$ ના પ્રવેગથી નીચે ઊતરે છે. બ્લૉક વડે તળિયા પર તળિયું નમતાં $(a)$ પહેલાં અને $(b)$ પછી, કેટલું ક્રિયાબળ લાગે ? $g = 10 \;m /s^2$ લો. આ પ્રશ્નમાં ક્રિયાબળ-પ્રતિક્રિયાબળની જોડની ઓળખ કરો.

$(a)$ તળિયા પર બ્લૉક સ્થિર છે. તેનો $free-body \,diagram$ બ્લૉક પર બે બળો લાગતાં દર્શાવે છે : પૃથ્વીનું ગુરુત્વાકર્ષણ બળ $2 \times 10=20\, N $ અને તળિયા વડે બ્લૉક પર લાગતું લંબબળ $R$. પહેલા નિયમ મુજબ બ્લૉક પર ચોખ્ખું (પરિણામી) બળ શૂન્ય હોવું જોઈએ, એટલે કે $R=20 \,N .$ ત્રીજા નિયમ પરથી બ્લૉક વડે લાગતું ક્રિયાબળ (એટલે કે બ્લૉક વડે તળિયા પર લાગતું બળ) $20 \,N$ જેટલું અને અધો દિશામાં છે.

$(b)$ (બ્લૉક $+$ નળાકાર) એ તંત્ર અધોદિશામાં $0.1 m s ^{-2}$ ના પ્રવેગથી ગતિ કરે છે. એ તંત્રનો $free-body \,diagram$ દર્શાવે છે કે તંત્ર પર બે બળો લાગે છે : પૃથ્વી વડે લાગતું ગુરુત્વબળ ( $270 N$ ) અને તળિયા વડે લાગતું લંબબળ $R^{\prime}$ . અહીં એ નોંધો કે $free-body\, diagram$ બ્લૉક અને નળાકાર વચ્ચેનાં આંતરિક બળો દર્શાવતો નથી. ગતિનો બીજો નિયમ લગાડતાં,

$270-R^{\prime}=27 \times 0.1 \,N$

એટલે કે $R^{\prime}=267.3 \,N$.

ત્રીજા નિયમ પરથી આ તંત્ર વડે તળિયા પર લાગતું ક્રિયાબળ $267.3 \,N$ જેટલું અધોદિશામાં છે.

ક્રિયાબળ-પ્રતિક્રિયા બળની જોડ

$(a)$ માટે : $(i)$ પૃથ્વીનું બ્લૉક પરનું ગુરુત્વ બળ $(20\, N )$. (તેને ક્રિયાબળ કહીએ), બ્લૉક વડે પૃથ્વી પર લાગતું ગુરુત્વ બળ $20 \,N$ જેટલું, ઉપર તરફ, જે આકૃતિમાં દર્શાવેલ નથી. (પ્રતિક્રિયા બળ). $(ii)$ બ્લૉક વડે તળિયા પર લાગતું બળ (ક્રિયાબળ), તળિયા વડે બ્લૉક પર લાગતું બળ (પ્રતિક્રિયા બળ). 

$(b)$ માટે : $(i)$ પૃથ્વી વડે તંત્ર પર લાગતું ગુરુત્વબળ $(270\, N )$, (ક્રિયાબળ), તંત્ર વડે પૃથ્વી પર લાગતું ગુરુત્વબળ $270 \,N$ જેટલું પ્રતિક્રિયા બળ), ઊર્ધ્વદિશામાં (આકૃતિમાં દર્શાવેલ નથી.).

$(ii)$ તંત્ર વડે તળિયા પર લાગતું બળ (ક્રિયાબળ), તળિયા વડે તંત્ર પર લાગતું બળ (પ્રતિક્રિયા બળ). આ ઉપરાંત, $(b)$ માટે બ્લૉક પર નળાકાર વડે લાગતું બળ અને નળાકાર પર બ્લૉક વડે લાગતું બળ પણ ક્રિયાબળ પ્રતિક્રિયાબળની જોડ રચે છે. 

જે અગત્યની બાબત યાદ રાખવાની છે તે એ છે કે, ક્રિયાબળ-પ્રતિક્રિયાબળની જોડ બે પદાર્થો વચ્ચે લાગતા એવાં બે પરસ્પર બળોથી રચાય છે કે જેઓ સમાન અને વિરુદ્ધ દિશામાં હોય છે. એક જ પદાર્થ પર બે સમાન અને વિરુદ્ધ | દિશામાંનાં બળો ક્રિયાબળ-પ્રતિક્રિયાબળની જોડ રચી શકતા નથી. $(a)$ અથવા $(b)$ માં દળ પર લાગતું ગુરુત્વબળ અને દળ પર તળિયા વડે લાગતું લંબ બળ એ ક્રિયાબળ-પ્રતિક્રિયાબળની જોડ રચતા નથી. $(a)$ માં દળ સ્થિર હોવાથી આ બે સમાન અને વિરુદ્ધ દિશામાં છે. જોકે, કિસ્સા $(b)$ માં હમણાં જોયું તેમ, એ પ્રમાણે નથી. તંત્રનું વજનબળ $270 \,N$ છે જ્યારે લંબબળ $R^{\prime}$ $267.3 \,N$ છે.