બીજ $( \mathrm{The\,\, seed} )$ એટલે શું ? એકદળી અને દ્વિદળી બીજની રચના આકૃતિ સહિત વર્ણવો.

$\Rightarrow$ બીજ : ફલિત અંડકને બીજ કહે છે,

$\Rightarrow$ બીજ બીજાવરણ અને ભૂણ (Embryo) નું બનેલું છે. .

$\Rightarrow$ ભૂણ એ ભૃણમૂળ, ભૂધરી અને એક બીજપત્ર (ઘઉં - Wheat અને મકાઈ - Maize) કે બે બીજપત્રો (ચણા - Gram અને વટાણા - peaનો બનેલો છે.

$(a)$ દ્વિદળીઓના બીજની રચના (Structure of a Dicotyledonous Seed) :

$\Rightarrow$ બીજનું સૌથી બહારનું, બીજને ઢાંકતું આવરણ એ બીજાવરણ છે.

$\Rightarrow$ બીજાવરણ બે સ્તરો ધરાવે છે. બહારનું બાહ્યબીજાવરણ (Testa) અને અંદરનું અંતઃબીજાવરણ (Tegmen).

$\Rightarrow$ બીજકેન્દ્ર (Hilum) એ બીજાવરણ પર ચાઠા (Scar) જેવી રચના છે. જે વિકાસ પામતા બીજનું ફળ સાથેનું જોડાણ દર્શાવે છે.

$\Rightarrow$ બીજકેન્દ્ર ઉપર નાના છિદ્ર જેવી રચનાને બીજ છિદ્ર (Micropyle) કહે છે.

$\Rightarrow$ બીજાવરણની અંદર ભૂણ હોય છે જે ભૂણીય ધરી અને બે બીજપત્રો ધરાવે છે. બીજપત્રો ઘણીવાર માંસલ અને સંચિત ખોરાક દ્રવ્યોથી ભરેલાં હોય છે.

$\Rightarrow$ ભૂણધરીના એક છેડે ભૃણમૂળ (આદિમૂળ) અને બીજા છેડે ભૂણાગ્ર (પ્રાંકુર) હોય છે.

$\Rightarrow$ એરંડી જેવા કેટલાંક બીજોમાં બેવડા ફલનને પરિણામે ભૂણપોષ (Endosperm)નું નિર્માણ થાય છે જે ખોરાક સંગ્રાહક પેશી છે.

$\Rightarrow$ વાલ, વટાણા અને ચણા જેવી વનસ્પતિઓમાં પરિપક્વ બીજોમાં ભૂણપોષ ગેરહાજર હોય છે. આવા બીજને અધૂણપોષી બીજ (Non-endospermic Seed) કહે છે.

$(b)$ એકદળી બીજની રચના (Structure of a Monocotyledonous seed):

$\Rightarrow$ સામાન્ય રીતે, એકદળીઓનાં બીજ ભૂણપોષી છે. પરંતુ ઑર્કિડ જેવા કેટલાંકમાં અભૂણપોષી છે.

$\Rightarrow$ મકાઈ જેવી ધાન્ય વનસ્પતિઓના બીજમાં બીજાવરણ એ પાતળાં (ત્વચીય) છે અને સામાન્યતઃ ફળની દીવાલ સાથે જોડાયેલા છે

$\Rightarrow$ ભૂણપોષ જથ્થામય છે અને ખોરાકસંગ્રહ કરે છે.